Το Δυσαγγέλιον της Ιδιοτέλειας

Στο πλαίσιο των όσων εξερευνούμε εδώ και στις εκπομπές μας σχετικά με τις κυρίαρχες ιδέες που κυκλοφορούν σε όλα τα κεφάλια, τη φύση του κοινωνικού, το ζήτημα της εξατομίκευσης και τα συναφή καυτά θέματα περί δικαιοσύνης, δημοκρατίας, αλήθειας και ηθικής, θα δώσουμε τώρα το λόγο σε μια ακραιφνή θεωρητικό του νεοφιλελευθερισμού. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα γυναίκα, που τα έργα της ενέπνευσαν ανθρώπους όπως ο Άλαν Γκρίνσπαν, διοικητής της FED, ή ο Άντον Λαβέι, ιδρυτής της «Εκκλησίας του Σατανά», και στην οποία οι κυρίαρχοι χρωστούν μεγάλη υπηρεσία διότι, με τα λογοτεχνικά έργα, τα κινηματογραφικά σενάρια και τις θεωρίες της, συνεισέφερε στην προς το συμφέρον τους «μετα-νιτσεϊκή» αντιστροφή των αξιών, με την οποία παρουσιάστηκαν ως θύματα της σύγχρονης κοινωνίας μας οι πλούσιοι και ισχυροί, και θύτες οι φτωχοί κι αδύναμοι  −κι αφού την ακούσουμε, θα πιάσουμε να ξηλώσουμε το σκεπτικό της όπως του πρέπει.

Ο λόγος στην Αλίσια Ζινόβιεβνα Ρόζενμπαουμ:

«Αν θέλει κανείς να υποστηρίξει μια ελεύθερη κοινωνία, δηλαδή τον καπιταλισμό, πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι απαραίτητο θεμέλιό της είναι η αρχή των δικαιωμάτων του Ατόμου. Αν θέλει κανείς να υποστηρίξει τα ατομικά δικαιώματα, πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι ο καπιταλισμός είναι το μόνο σύστημα που τα στηρίζει και τα προστατεύει. […] 

Τα ‘‘δικαιώματα’’ είναι μια ηθική έννοια. Είναι η έννοια που παρέχει μια λογική μετάβαση από τις αρχές που καθοδηγούν τις πράξεις του Ατόμου στις αρχές που οδηγούν τις σχέσεις του με τους άλλους. Είναι η έννοια που συντηρεί και ποστατεύει την ατομική ηθικότητα μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο −ο δεσμός ανάμεσα στον ηθικό κώδικα ενός ανθρώπου και το νομικό κώδικα μιας κοινωνίας, ο δεσμός ανάμεσα στην ηθική και την πολιτική. Τα δικαιώματα του Ατόμου είναι το μέσον με το οποίο η κοινωνία υποτάσσεται στον ηθικό νόμο. 

Κάθε πολιτικό σύστημα στηρίζεται πανω σε κάποιο ηθικό κώδικα. Ο κυρίαρχος ηθικός κώδικας στην ιστορία του ανθρώπου ήταν διάφορες παραλλαγές του αλτρουιστικού-κολλεκτιβιστικού δόγματος, που υποτάσσουν το Άτομο σε κάποια ανώτερη αυθεντία, μυστικιστική ή κοινωνική. Γι’ αυτό το λόγο, τα περισσότερα πολιτικά συστήματα ήταν απλές παραλλαγές της ίδιας Κρατιστικής τυραννίας. Διέφεραν μόνο σε βαθμό, όχι στη βασική αρχή τους. Σε όλα αυτά τα συστήματα, η ηθική ήταν ένας κώδικας που εφαρμοζόταν πάντοτε στο Άτομο και ποτέ στην Κοινωνία. Η κοινωνία τοποθετούνταν έξω από τον ηθικό νόμο, ως ενσάρκωσή του ή αποκλειστικός ερμηνευτής του, και η εσωτερίκευση της αυτοθυσιαστικής προσφοράς στο κοινωνικό καθήκον θεωρούνταν ως ο κύριος ηθικός σκοπός της επίγειας ανθρώπινης ύπαρξης. […] 

Δεδομένου όμως ότι αυτό που λέμε ‘‘κοινωνία’’ δεν υπάρχει − αφού η κοινωνία δεν είναι παρά ένας αριθμός Ατόμων−, αυτό σήμαινε στην πράξη, ότι οι άρχοντες της κοινωνίας εξαιρούνταν από τον ηθικό νόμο και υπόκεινταν μόνο στα κατά παράδοση τελετουργικά. Έτσι περιβάλλονταν με απόλυτη εξουσία και απαιτούσαν τυφλή υπακοή, με βάση την υπόρρητη αρχή που λέει ότι «Καλό είναι, ό,τι είναι καλό για την κοινωνία (ή για τη φυλή, το έθνος) και τα διατάγματα των αρχόντων είναι η φωνή του καλού επί της γης». Αυτό ίσχυε σε όλα τα κρατιστικά συστήματα, σε όλες τις παραλλαγές της αλτρουιστικής-κολλεκτιβιστικής ηθικής, είτε αυτές ήταν μυστικιστικές, είτε κοινωνικές. […] 

Η βαθύτερη απ’ όλες τις επαναστατικές επιτυχίες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής ήταν η καθυπόταξη της κοινωνίας στον ηθικό νόμο. Η αρχή των δικαιωμάτων του Ατόμου αντιπροσώπευε την επέκταση της ηθικότητας από το Άτομο στο κοινωνικό σύστημα, ως περιορισμός της εξουσίας του κράτους, ως προστασία του Ατόμου από την ωμή δύναμη της συλλογικότητας, ως καθυπόταξη του δυνατού στο σωστό. Η ΗΠΑ ήταν η πρώτη ηθική κοινωνία στην ιστορία. 

Όλα τα προηγούμενα συστήματα έβλεπαν το Άτομο σαν ένα μέσο, που όφειλε να θυσιαστεί στους σκοπούς των άλλων, και την κοινωνία σαν ένα αυτοσκοπό. Οι ΗΠΑ είδαν το Άτομο σαν αυτοσκοπό και την κοινωνία σαν ένα μέσο για την ειρηνική, εύτακτη και εκούσια συνύπαρξη των Ατόμων. Όλα τα προηγούμενα συστήματα διακήρυξαν πως η ζωή του Ατόμου ανήκει στην κοινωνία, πως η κοινωνία μπορεί να χρησιμοποιεί το Άτομο όπως της αρέσει και πως την όποια ελευθερία απολαμβάνει το Άτομο, την απολαμβάνει επειδή του το επιτρέπει η κοινωνία, η οποία μπορεί ανά πάσα στιγμή να την ανακαλέσει. Οι ΗΠΑ διακήρυξαν, ότι η ζωή του Ατόμου είναι δικαιωματικά δική του (που σημαίνει: δική του εκ φύσεως και ηθικής αρχής)∙ ότι το δικαίωμα είναι κάτι που ανήκει σε κάθε Άτομο∙ ότι η Κοινωνία δεν έχει, ως κοινωνία, δικαιώματα∙ και ότι μοναδικός ηθικός σκοπός μιας κυβέρνησης είναι η προστασία των δικαιωμάτων του Ατόμου. […] 

Ένα ‘‘δικαίωμα’’ είναι μια ηθική αρχή, που προσδιορίζει και επιτρέπει την ελευθερία ενός Ατόμου να δρα μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Υπάρχει μόνο ένα θεμελιώδες δικαίωμα: το δικαίωμα ενός Ατόμου στη ζωή του. Όλα τα άλλα δικαιώματα απορρέουν από αυτό. Η ζωή είναι μια διαδικασία αυτοσυντηρητικής και αυτοπαραγόμενης δράσης. Δικαίωμα στη ζωή σημαίνει δικαίωμα στην αυτοσυντηρητική και αυτοπαραγόμενη δράση −δηλαδή: ελευθερία του Ατόμου να αναλάβει όλες τις δράσεις που απαιτούνται από τη φύση ενός ορθολογικού όντος για την υποστήριξη, την προαγωγή, την εκπλήρωση και την απόλαυση της ζωή του. Αυτό είναι το νόημα του δικαιώματος στη ζωή, στην ελευθερία και την επιδίωξη της απόλαυσης. Η έννοια του ‘‘δικαιώματος’’ αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο στη δράση και ιδίως στην ελευθερία της δράσης. Σημαίνει ελευθερία από κάθε φυσικό καταναγκασμό, πίεση ή παρεμβολή από άλλους ανθρώπους. […] 

Παραβίαση των δικαιωμάτων του Ατόμου σημαίνει εξαναγκασμός του να δράσει ενάντια στην δική του κρίση, ή απαλλοτρίωση των αξιών του. Βασικά, υπάρχει μόνο ένας τρόπος για να γίνει αυτό: με τη χρήση φυσικής δύναμης. Υπάρχουν δυο εν δυνάμει παραβάτες των δικαιωμάτων του Ατόμου: οι εγκληματίες και η κυβέρνηση. Το μέγιστο επίτευγμα των ΗΠΑ ήταν ότι χάραξε ένα σύνορο ανάμεσά τους, απαγορεύοντας στην κυβέρνηση τη νομιμοποιημένη παραλλαγή των δραστηριοτήτων των εγκληματιών.

Έτσι άλλαξε η λειτουργία της κυβέρνησης: από το ρόλο του άρχονται στο ρόλο του υπηρέτη. Η κυβέρνηση αναλάμβανε να προστατεύσει το Άτομο από τους εγκληματίες και το Σύνταγμα γράφτηκε για να προστατεύσει το Άτομο από την κυβέρνηση. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων δεν στρέφεται εναντίον των εξατομικευμένων πολιτών αλλά κατά της κυβέρνησης. […] 

Πολιτισμένη κοινωνία είναι εκείνη στην οποία η φυσική βία απαγορεύεται στις ανθρώπινες σχέσεις και στην οποία η κυβέρνηση, δρώντας σαν αστυφύλακας, μπορεί να χρησιμοποιήσει δύναμη μόνο για αντίποινα και μόνο ενάντια σε όσους ξεκινούν τη βία. […] 

Η εσωτερική αντίφαση της Αμερικής βρίσκεται στους αλτρουιστικούς-κολλεκτιβιστικούς κώδικες. Ο αλτρουισμός είναι ασυμβίβαστος με την ελευθερία, με τον καπιταλισμό και με τα ατομικά δικαιώματα. Είναι αδύνατο να συνδυαστούν η επιδίωξη της ευτυχίας με τη ηθική ενός ζώου που λατρεύει την αυτοθυσία. Αυτό που γέννησε την ελεύθερη κοινωνία, είναι η έννοια των δικαιωμάτων του Ατόμου. […] 

Δικαίωμα στη ζωή σημαίνει ότι το Άτομο έχει το δικαίωμα να συντηρήσει τη ζωή του με τη δουλειά του, σε οποιοδήποτε οικονομικό επίπεδο, ανάλογα με τις ικανότητές του. Δεν σημαίνει να του παρέχουν άλλοι τα απαραίτητα για να ζει. […]

 

Δεν υπάρχει αυτό που λένε ‘‘δικαίωμα στη δουλειά’’. Υπάρχει μόνο το δικαίωμα στο ελεύθερο εμπόριο −δηλαδή: το δικαίωμα ενός ανθρώπου να πάρει μια δουλειά αν ένας άλλος άνθρωπος τον προσλάβει. 

Δεν υπάρχει αυτό που λένε ‘‘δικαίωμα στην κατοικία’’. Υπάρχει μόνο το δικαίωμα στο ελεύθερο εμπόριο, δηλαδή το δικαίωμα να χτίσει κανείς ένα σπίτι, ή να το αγοράσει. 

Δεν υπάρχει αυτό που λένε ‘‘δικαίωμα σ’ ένα δίκαιο μισθό’’, ή ‘‘σε μια δίκαιη τιμή’’. Υπάρχει μόνο το δικαίωμα να πληρώσει κανείς ένα μισθό, να προσλάβει έναν άνθρωπο, ή ν’ αγοράσει το προϊόν του. 

Δεν υπάρχει αυτό που λένε ‘‘δικαιώματα των καταναλωτών’’ να έχουν γάλα, παπούτσια, κινηματογραφικές ταινίες ή σαμπάνια. Υπάρχει μόνο το δικαίωμα να παράξει κανείς αυτά τα προϊόντα. 

Δεν υπάρχουν ‘‘δικαιώματα’’ ιδιαίτερων ομάδων, δεν υπάρχουν ‘‘δικαιώματα των αγροτών, των εργατών, των επιχειρηματιών, των υπαλλήλων, των εργοδοτών, των γέρων, των νέων, των εμβρύων’’. Υπάρχουν μόνο τα Δικαιώματα του Ανθρώπου ως δικαιώματα κάθε Ατόμου και όλων των ανθρώπων ως Άτομα. […] 

Οι μοναδικοί υπερασπιστές των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είναι εκείνοι που υπερασπίζονται τον καπιταλισμό του laissez-faire.»

Άυν Ραντ, Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα,

από το βιβλίο της Η αρετή της ιδιοτέλειας (1964)

Περιμένω λίγο να ξανάρθουν οι τρίχες μας στη θέση τους. Εντάξει; Πάμε. Το πρώτο που εντυπωσιάζει στη φιλοσοφία της Άυν Ραντ (1905-1982), δεν είναι το γεγονός ότι υπερασπίζεται την ιδιοτέλεια −κι άλλοι το έχουν κάνει, αλλά σε στυλ υποτίθεται «ουδέτερο», «μη αξιολογικό» και «επιστημονικό»−, αλλά ότι την προβάλλει ως ηθική αρετή. Αλλά το να υποστηρίζει κανείς κάτι ως ηθική αρετή, φέρει μια συγκεκριμένη αξίωση: την αξίωση αυτό το κάτι να αναγνωριστεί ως κοινωνική αξία, ως δεσμευτική αξία της κοινωνίας. Η Ραντ το ξέρει, γι’ αυτό και ανοίγει το δρόμο που θέλει ν’ ανοίξει με αιχμή του δόρατος την εξύψωση της ιδιοτέλειας σε ηθική αρετή.

Τι σημαίνει όμως αυτή η εξύψωση; Τι ακριβώς εξυψώνει;

Πριν το δούμε, ας εξετάσουμε πώς χτίζει το οικοδόμημά της. Γιατί υπάρχει πράγματι ένα πρωταρχικό αξίωμα, πάνω στο οποίο στερεώνει το δόρυ της και το οποίο, εάν περάσει απαρατήρητο ή το δεχτεί κανείς σαν αυτονόητο, ή έστω λογικό, διαβρώνει εύκολα τις αντιρρήσεις στις νεοφιλελεύθερες προτάσεις της, αφού είναι γνωστό πως αν καταπιείς το γάιδαρο, και πόσο μάλλον αν τον βρεις και νόστιμο, δύσκολα θ’ αποφύγεις να φας και την ουρά του!

Το αξίωμα αυτό είναι το «νομιναλιστικής» έμπνευσης αξίωμα, που η Ραντ τοποθετεί πριν από τον καταιγισμό των προκλητικών της «δεν υπάρχει» («δεν υπάρχει αυτό που λέμε δικαίωμα στη δουλειά», κ.ο.κ.) με τα οποία εκθέτει την πεμπτουσία των καπιταλιστικών κανόνων: «Αυτό που λέμε ‘‘κοινωνία’’ δεν υπάρχει − η κοινωνία δεν είναι παρά ένας αριθμός Ατόμων».

Οι καλοί αναγνώστες μας γνωρίζουν ήδη −π.χ. από την ανάρτησή μας «Αν είμαστε ο καθένας μας σωστός, συνεπής και υπεύθυνος…» μεταξύ άλλων−, πόσο αστήρικτο, ημίτυφλο κι εκτός πραγματικότητας είναι το παραπάνω αξίωμα. Αυτό που λέμε «κοινωνία», όχι μόνον υπάρχει αλλά και δεν είναι ούτε «αριθμός Ατόμων», ούτε «άθροισμα Ατόμων», ούτε και «συλλογή Ατόμων». Αν δεν υπήρχε αυτό που λέμε «κοινωνία», τότε δεν θα υπήρχε ούτε αυτό που λέμε «κοινωνική σχέση» ως ένα ιδιαίτερο πεδίο, διακριτό και από τα άτομα και από την όποια συνάθροισή τους, μέσα και πάνω στο οποίο σφυρηλατούνται και στεριώνονται οι θεσμοί, οι νόμοι, η πολιτική, τα ήθη, τα έθιμα, τα τελετουργικά και όλες οι εκδηλώσεις της κοινωνικότητας του ανθρώπινου όντος.

Εξοβελίζοντας λοιπόν την κοινωνία από το χώρο της ουσιώδους πραγματικότητας («δεν υπάρχει»), η Ραντ αναδεικνύει το Άτομο ως την μόνη ουσιώδη πραγματικότητα του ανθρώπου. Κι αφού το «συμβεβηκός», το μη-ουσιώδες δεν μπορεί παρά να υποτάσσεται στο ουσιώδες και να το υπηρετεί, η κοινωνία, ή ό,τι τελοσπάντων απομένει ως κοινωνία στο σχήμα της Ραντ −ένα «κράτος-αστυφύλακας», για να το πούμε ωμά, με τα δικά της πάντως λόγια−, οφείλει ασφαλώς να υποτάσσεται στο Άτομο και να το υπηρετεί σαν «ένα μέσο για την ειρηνική, εύτακτη και εκούσια συνύπαρξη των Ατόμων». Μα τον Χομπς!

Με αυτό τον τρόπο η Ραντ αναδεικνύει εξαρχής το Άτομο ως υπέρτερο της Κοινωνίας, αλλά ακόμα δεν έχει ξεδιπλώσει πλήρως τη φαρέτρα της: δεν έχει βγάλει ακόμα από μέσα το εγκώμιο της Ιδιοτέλειας. Δεν έχει ακόμα προτάξει το ιδιοτελές Άτομο ως φορέα αρετής. Για να το κάνει αυτό, πρέπει προηγουμένως να ευτελίσει μια θεμελιώδη διάσταση του κοινωνικού: όχι μόνο τον Άλλον ως Άλλον, δηλαδή τη σχέση καθεαυτή, αλλά βαθύτερα ακόμα τη μέριμνα προς τον Άλλον, δηλαδή τη σχέση ως ενδιαφέρον. Κι αυτό το επιχειρεί, βήμα βήμα, εξομοιώνοντας αυθαίρετα το κοινωνικό με το «κολλεκτιβιστικό» (που δεν αποτελεί παρά μια ορισμένη αντίληψη του κοινωνικού),  συνταυτίζοντας το κολλεκτιβιστικό με το «τυραννικό», και τέλος παραχώνοντας πλάι τους τον αλτρουισμό: ο αλτρουισμός σε συμπαιγνία με τον κολλεκτιβισμό υψώνουν, λέει, όλες τις παραλλαγές της «κρατιστικής τυραννίας» επί της γης.

Ο λόγος που παρουσιάζει τον αλτρουισμό αλληλένδετο με την τυραννία, είναι προφανής: έτσι θα περιβληθεί με φωτοστέφανο, λίγο μετά, η Ιδιοτέλεια. Με φωτοστέφανο, ναι, διότι όπως είπαμε, η Ραντ δεν θέλει απλώς να θέσει την Ιδιοτέλεια ως κάποια «φυσική ιδιότητα» του ανθρώπου, αλλά σαν ηθική αρετή. Όμως η έννοια του αλτρουισμού προσδιορίζει τη μέριμνα προς τον Άλλον στην πιο κρίσιμη και δύσκολή της όψη −γι’ αυτό και πρέπει να εξευτελιστεί προς δόξαν του νεοφιλελεύθερου «laissez-faire» (ελληνιστί: «μπάτε σκύλοι αλέστε κι αλεστικά μη δώστε»)

Ποια είναι αυτή η κρίσιμη και δύσκολη όψη; Πράγματι, η ιδέα του αλτρουισμού υποθέτει ότι στην ανθρώπινη κοινωνία δεν υπάρχουν «ισοδύναμα Άτομα», αλλά Ισχυροί και Αδύναμοι∙ και, ως αξία, ο αλτρουισμός ορίζει πως η Ισχύς δεν πρέπει να αποτελεί βάση για προνόμια σε βάρος του Αδύναμου αλλά, απεναντίας, εφαλτήριο για «διακονία» και «μοιρασιά» μαζί του: ο σωματικά ισχυρότερος λ.χ. οφείλει να υπερασπίζεται τον αδύναμο∙ εκείνος που γνωρίζει περισσότερα, πρέπει να τα μεταδίδει στους άλλους όχι για να τους επιβληθεί αλλά για να τους μεταδώσει τη δύναμη αυτής της γνώσης∙ όποιος έχει, οφείλει να τα μοιράζεται με όποιον δεν έχει.

Ας το βάλουμε καλά στο μυαλό μας. Η απόρριψη και η, μοδάτη πλέον σήμερα μεταξύ των ελίτ, συκοφάντηση της έννοιας και της αξίας του αλτρουισμού, δεν σημαίνει κανέναν «άνεμο ελευθερίας» αλλά πολύ απλά την ηθική αποδέσμευση των Ισχυρών από τους Αδύναμους, ή ακόμα πιο απλά: οι Ισχυροί δεν οφείλουν τίποτα στους Αδύναμους∙ οι Αδύναμοι καλά να πάθουν και να πάνε να πνιγούν!  

Ιδού λοιπόν στο σύνολό του το οπλοστάσιο της Άυν Ραντ και των ομοούσιων αδερφών της: εξοβελισμός της Κοινωνίας από το πεδίο του ουσιώδους∙ συν αναγόρευση του Ατόμου ως μόνου ουσιώδους∙ συν ταύτιση του κοινωνικού με το ασφυκτικά κολλεκτιβιστικό∙ επί ευτελισμός της μέριμνας προς τον Άλλον δια της εξομοίωσής της με την «κολλεκτιβιστική τυραννία»∙ ίσον … το συμπέρασμα, η ουρά του γάιδαρου που λέγαμε, έρχεται μόνο του: η Ιδιοτέλεια είναι ηθική αρετή και μάλιστα Η υπέρτερη αρετή.

Είναι γνωστή, νομίζω, η μεγάλη «αντιστροφή αξιών» που, σε μια κρίσιμη ιστορική καμπή, επιχείρησε ο Νίτσε αλλάζοντας την πολικότητα μεταξύ Ισχυρού και Αδύναμου, και παρουσιάζοντας τον Ισχυρό, όχι πλέον ως θύτη του Αδύναμου, αλλά σαν τον «ηρωικό δημιουργό αξιών», ο οποίος εξαιτίας της «αυθεντικής βουλητικής δύναμής» του ως Άτομο γίνεται μόνιμο θύμα της «μνησικακίας» του Αδύναμου −που με τη σειρά του, μην έχοντας ως Άτομο τη δύναμη του Ισχυρού για να τον αντιμετωπίσει σαν ίσος προς ίσον, γίνεται (υποτίθεται) θύτης του με το να συγκροτείται με τους άβουλους ομοίους σε Ομάδα, Μάζα, ή Όχλο, κηρύσσοντας για το σκοπό αυτό, σε βάρος κάθε έννοιας «αυθεντικότητας», ψευδείς αξίες όπως ο αλτρουισμός ώστε να κρύψει πίσω τους την μόνη αληθινά κινητήρια δύναμή του, τη μνησικακία.

Βέβαια, το εγχείρημα του Νίτσε, ως ακραία ρομαντική έκφραση της εξέγερσης του νεωτερικού Ατόμου σε μια εποχή που μαχόταν να ξεφορτωθεί τα τελευταία κολλεκτιβιστικά βάρη του προνεωτερικού Συλλογικού, παρέμενε έντονα αμφιταλαντευόμενο και οπωσδήποτε καθόλου φιλικό προς την (τότε) καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Και με αυτή την έννοια, είναι μάλλον άτοπο να μιλάμε για «νιτσεϊκό σύστημα ιδεών». Όμως δεν είναι ολότελα άτοπο να πούμε πως, έναν αιώνα αργότερα, χωρίς τις αμφιταλαντεύσεις και την ποιότητα του Νίτσε, με επιπλέον στήριγμα το ότι η νιτσεϊκή «αντιστροφή αξιών» αποτελεί πλέον κυρίαρχη ιδέα (=ιδέα των κυρίαρχων), και γι’ αυτό  πολύ πιο σχηματικά, ξερά κι αδιάντροπα, αλλά στα ίδια αυτά σκοτεινά μονοπάτια παραπατώντας, η Ραντ έρχεται −με τ’ αναγκαία ρετουσαρίσματα: θέση λ.χ. της νιτσεϊκής δύναμης έχει βάλει την «ικανότητα», στη θέση της βούλησης την «φυσική ιδιοτέλεια» και στη θέση του όχλου την «κοινωνία» ή την «κυβέρνηση» − να μας παρουσιάσει τον δικό της ήρωα και πάλι ως το αυθεντικό Άτομο που υποφέρει από την κολλεκτιβιστική Μάζα των αδύναμων και την «τυραννία» του αλτρουισμού.

Τέλος; Όχι. Οφείλουμε πριν κλείσουμε, ν’ ανοίξουμε λιγάκι το φακό μας κι αντί να μείνουμε απλώς στην αντιπαράθεση με τη θεωρία της Ραντ και των ομοίων της, να τους καταπιούμε! Διότι, για εμάς, δεν υπάρχει θέμα να εξοβελίσουμε το Άτομο από τη σφαίρα της ουσιώδους πραγματικότητας, όπως το θέλει μια ορισμένη αντίθεση στο νεοφιλελευθερισμό, ανοιχτή πράγματι στον κίνδυνο μιας κολλεκτιβιστικής υποστροφής. Δεν θα υποστηρίξουμε το κοινωνικό ταυτίζοντάς το, εναντίον της Ραντ, με διάφορες παραλλαγές κολλεκτιβιστικής ιδιοτέλειας, αλλά απεναντίας θα το υποστηρίξουμε στην αντίθεσή του τόσο προς το Άτομο όσο και προς την κολλεκτιβιστική Μάζα.

Χρειάζεται γι’ αυτό να σκεφτούμε ένα ερώτημα: εάν η κοινωνία υπάρχει και μάλιστα αποτελεί ουσιώδη πραγματικότητα για τον άνθρωπο, τότε τι είναι «αυτό» που συγκροτεί, συνθέτει και συντηρεί στην ύπαρξη μια κοινωνία; Λίγο προσεκτικοί να είμαστε, θα δούμε ότι «αυτό» δεν είναι ούτε το Άτομο στην ιδιοτέλειά του (έναντι των άλλων Ατόμων και του Συλλογικού), ούτε η Συλλογικότητα στη δική της ιδιοτέλεια (έναντι των άλλων Συλλογικών και του Ατόμου), αλλά μια «ενδιάμεση» συνθετική δραστηριότητα παραγωγής και θέσμισης τρόπων συνύπαρξης. Κι αν επιμείνουμε λιγάκι ακόμα, θα δούμε ίσως πως η δραστηριότητα αυτή δεν μπορεί να παραμένει ζωντανή παρά σαν άθλημα δημιουργικής μέριμνας και ελευθερίας στο Στάδιο που επιγράφεται «η ελευθερία μου αρχίζει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του Άλλου».

Καλό παιχνίδι!