Η ζωή στο ρήγμα

Το σωτήριο έτος 1789 - το έτος της Γαλλικής Επανάστασης -, έχει αποτελέσει κομβικό σημείο στη σύγχρονη πολιτική ιστορία  του  υπάρχοντος κόσμου. Λίγα χρόνια πιο πριν, η Αμερικάνικη Επανάσταση (1775-83) έθεσε εμμέσως και με ελαφρώς διαφορετικά χαρακτηριστικά την βάση για να πατήσει επάνω της η Γαλλική Επανάσταση. Η ιστορία του σύγχρονου κόσμου, σε επίπεδο πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό, θρησκευτικό και επιστημονικό, έμελλε  στα επόμενα χρόνια να αλλάξει ριζικά. Πιθανόν οι συντελεστές αυτών των δύο κομβικών Επαναστάσεων να μην είχαν ποτέ φανταστεί το πόσο ριζικά θα άλλαζαν την ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων με την ανατροπή που επέφεραν στη μέχρι τότε γνωστή ιστορία .

Ακόμα πιο πριν από αυτούς, ο Διαφωτισμός αποτέλεσε τη θεωρητική βάση, την σύλληψη μιας ριζικής ανατροπής  της κοινωνίας προς μια εντελώς καινούργια κατεύθυνση. Ό,τι είχε υπάρξει μέχρι τότε στον κόσμο, ήταν πραγματικά εντελώς διαφορετικό. Έχουν χυθεί ποτάμια μελάνης αναλύοντας σε βάθος αυτή την ιστορική περίοδο της ανθρωπότητας. Μέσα σε αυτήν την μακρά περίοδο της θεωρητικής προπαρασκευής αλλά και της πραγμάτωσης όλου αυτού του σχεδίου της αλλαγής του κόσμου, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, έμποροι, τυπογράφοι, συγγραφείς πολιτικών διακηρύξεων και επιστήμονες συνέβαλαν, βήμα-βήμα, με μια απίστευτη υπομονή  και πίστη στο να γκρεμίσουν το νοούμενο ως «παλιό» και να φτιάξουν τις προϋποθέσεις για το «καινούργιο».

Όταν παρακολουθείς την ιστορική πορεία όλου αυτού του εγχειρήματος, δεν μπορεί να μην σου γεννηθεί ή εύλογη απορία: Ποιο ήταν αυτό το καταπληκτικό εργαστήριο που μέσα του ζυμωνόταν, για 150 χρόνια περίπου,  μια τέτοια κοινωνική αλλαγή τεραστίων διαστάσεων; Δεν μπορείς να μην θαυμάσεις την επιμονή των συμμετεχόντων, τους κινδύνους που αντιμετώπισαν, την αδιάλειπτη πίστη τους.

Όλοι αυτοί έδρασαν σε μια εποχή όπου οι ιδέες ήταν επικίνδυνες, πραγματικά επικίνδυνες∙ και όσο κι αν σήμερα υποτιμούμε όσους ήταν απέναντι τους, οφείλουμε να μην ξεχνάμε ότι απέναντι  τους είχαν ένα φεουδαρχικό καθεστώς, που είχε αιώνες εμπειρίας από μια σταθερή κοινωνική οργάνωση, αλλά και την εκκλησία που η παρουσία της και μόνο προκαλούσε δέος. Ήταν ο λόγος του Θεού επί της γης.

Ήταν - αν θέλουμε να το δούμε με όρους επικούς - μια πραγματική σύγκρουση γιγάντων. Από την μια πλευρά, άνθρωποι που πίστευαν στη παράδοση,στο ιερό, στην αδιασάλευτη τάξη των πραγμάτων, σε μια ερμηνεία του κόσμου που βασική της αξία ήταν η ιεραρχία και ο νόμος, ο κοσμικός αλλά και ο θεϊκός. Και από την άλλη οι υποστηρικτές της αλλαγής, της κοινωνικής ισότητας, οι υπερασπιστές των αδικημένων, οι κάτοχοι μιας νέας μυστική γνώσης, της επιστήμης, που έφερνε μαζί της νέες εξηγήσεις για τον κόσμο, νέες προοπτικές.

Πραγματικά, νομίζω ότι ιστορικά δεν είχε υπάρξει ποτέ τέτοια συγκέντρωση δυνάμεων, με τόση μεγάλη ποικιλομορφία και αντίθεση, η οποία να κάλυπτε  όλες τις πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης και της ανθρώπινης δραστηριότητας. − Στη συνέχεια, τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μπορούμε να πούμε πως ήταν απλά ξεκαθαρίσματα λογαριασμών επί ήδη δεδομένης βάσης. Στον Β΄ Π.Π η ιστορία παίχτηκε ανάποδα: Οι Ναζί, όντως είχαν μια διαφορετική πρόταση εφ’ όλης της ύλης, αλλά η πρόταση αυτή έγινε άμεσα απεχθής εξαιτίας του ότι δεν μπορούσε να μεταφέρει μέσα της τίποτε το όμορφο και ευγενές, ούτε έστω σε θεωρητικό επίπεδο. Συνέπεια αυτού ήταν να ηττηθούν κατά κράτος, καθιστώντας την Γερμανία συνώνυμη, μέσα στη ιστορία, με την κτηνωδία.

Η ίδια η Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε λοιπόν την κορύφωση αυτής της τιτάνιας διαμάχης, μια κορύφωση που έφερε το γαλλικό λαό σε ακραία αντιπαράθεση όχι μόνο με τη αριστοκρατία και τον κλήρο της Γαλλίας, αλλά με όλη την υπόλοιπη Ευρώπη.  Οι αρχές του Διαφωτισμού, η εγκαθίδρυση αστικών πολιτευμάτων με  σχετική συμμετοχή του λαού στα πολιτικά δρώμενα και ο διαχωρισμός της εκκλησίας από  τη διαχείριση της κοινωνίας  ήταν το πολιτικό μήνυμα που κατόρθωσε να επιβάλλει η Γαλλική Επανάσταση σταδιακά και σε βάθος χρόνου σε όλη την Ευρώπη. Ο κλήρος και η αριστοκρατία έχασαν την μάχη αλλά ποτέ δεν ηττήθηκαν ολοσχερώς. Κράτησαν ένα μέρος της δύναμής τους, την οποία εγκατέστησαν, λάθρα, μέσα στη κοινωνία με τρόπο αρκετά πιο διακριτικό. Η αστική επανάσταση ποτέ δεν  μπόρεσε να καταργήσει τον εχθρό της ριζικά.

Βλέπουμε λοιπόν σήμερα τα υπόλοιπα αυτής της αριστοκρατίας να έχουν περίοπτη θέση μέσα στα αστικά κράτη της Ευρώπης και της Αμερικής. Να κατέχουν απίστευτο πλούτο και επιρροή και εν τέλει να συγκυβερνούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Οι παλιοί πολιτικοί εχθροί ανταλλάσουν φιλοφρονήσεις και υποκλίσεις σε δημόσιες εκδηλώσεις και γάμους. Αλλά και ο κλήρος δεν εξαφανίστηκε ποτέ από το προσκήνιο. Μπόρεσε να θεωρηθεί ξανά απαραίτητος και μαζί με τους υπόλοιπους δύο να αποτελέσει την ιερή πλέον τριάδα της εξουσίας.

Η οργάνωση της σημερινής κοινωνίας είναι το αποτέλεσμα αυτής της σύγκρουσης. Μιας σύγκρουσης που ανεξάρτητα με την έκβαση της, δεν μπόρεσε να λύσει σε ικανοποιητικό βαθμό τα αίτια που την προκάλεσαν.

Το Ιερό και η Παράδοση δεν πέθαναν με την αντικατάσταση τους από την Επιστήμη∙ απλώς σπιλώθηκαν . Η οργάνωση της κοινωνίας, με την έμφαση της στη αξία και την συμμετοχή του ατόμου στα κοινά, δεν μπόρεσε να αποκαταστήσει μια κοινωνία που να παράγει λιγότερη αδικία και καταπίεση από την κοινωνία των φεουδαρχών. Ο κόσμος της Λογικής είναι ένας κόσμος, που εν τέλει πάσχει από ριζική απουσία νοήματος και έχει καταλήξει να είναι ένας κόσμος εμπορευμάτων. Η Επιστήμη, που προσδοκούσε να κάνει τον κόσμο ένα κόσμο Γνώσης, φλερτάρει επικίνδυνα με το να καταστρέψει ριζικά τον πλανήτη.

Είμαστε Άτομα σε ένα κόσμο που δεν έχει Ελευθερία, ούτε Ισότητα αλλά ούτε και Αδελφότητα. Είμαστε Άτομα που, απλώς για να κολακευόμαστε με αυτό που είμαστε και τις δυνατότητες του, χλευάζουμε το Ιερό και το Πνεύμα ζώντας μια ζωή μέσα στο ρήγμα που δημιούργησε η σύγκρουση της έπαρσης, από την μια άθεων ριζοσπαστών και από την άλλη ένθεων ηλιθίων.

Ζούμε στο ρήγμα ανάμεσα στο εξωτερικό και το εσωτερικό, αγκυλωμένοι στο να περιμένουμε μια ακόμα ριζική σύγκρουση που ελπίζουμε να μας βγάλει κάπου καλύτερα .

Πρέπει επιτέλους να απεγκλωβιστούμε από τις αρχές του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτές οι αρχές, ακόμα και αν για την εποχή τους είχαν κάτι το βαθειά ανατρεπτικό, σήμερα, στη απόλυτη πραγμάτωση τους, δεν φαίνεται να έχουν να δώσουν τίποτα το πραγματικά ουσιαστικό.

Ζούμε σε ένα κόσμο που νίκησαν οι έμποροι και οι τραπεζίτες, καθιστώντας τα πάντα τράπεζες και αγορά. Οι παλιοί αριστοκράτες, οι πεφωτισμένοι αστοί, ο κλήρος που πρόδωσε το ρόλο του, αλλά και οι επαρμένοι επιστήμονες και τεχνοκράτες έχουν κάνει τις τράπεζες και τις αγορές σπίτι τους. Αυτός είναι ο κόσμος του ρήγματος που δημιούργησαν με τις πράξεις τους∙ και αυτόν θέλουν.

Ο καινούργιος κόσμος -αν και εφ’ όσον υπάρχει ανάγκη για αυτόν!-, δεν πρόκειται να προκύψει ούτε από αυτούς που έκτισαν τον πρόσφατο, αλλά ούτε και από εκείνους που θέλουν να τον γκρεμίσουν εγκαθιστώντας καινούργιο ρήγμα.

Ο καινούργιος κόσμος, στο μέτρο που μου επιτρέπεται να τον ονειρευτώ, θα αναζητήσει το εργαστήρι του στη σύζευξη ανάμεσα στη εσωτερική εμβάθυνση του μυστηρίου της ανθρώπινης ύπαρξης με τα θεμελιώδη ερωτήματα που την απασχολούν∙ και στη οργάνωση της κοινωνίας των ανθρώπων με γνώμονα την ενότητα των αντιθέσεων και των ποικιλομορφιών που αυτή έχει. Ο καινούργιος κόσμος δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι κόσμος διαίρεσης, αλλά κόσμος σύνθεσης  και ενότητας.

Όσο η κοινωνία αναζητά να λύσει τα προβλήματα της με εξωτερικούς όρους αγνοώντας  τον εσωτερικό διχασμό, θα βαδίζει με σταθερά βήματα  σε μια οργάνωση που  θα αποφασίζει συνεχώς με γνώμονα το συμφέρον των λίγων ενάντια στους πολλούς. Θα είναι πάντα μια κοινωνία που θα κατασκευάζει εικονικά προβλήματα,  τα οποία στη συνέχεια θα προσπαθεί να λύσει θυσιάζοντας τους πολίτες της. Θα είναι μια κοινωνία που βαδίζει στο χάος και την καταστροφή της, ακόμα και αν κάνει πως δεν το καταλαβαίνει.