Η ταχυδακτυλουργία της Οικονομίας, ή Ο Βαλράς κι η παρέα του στα πράσα

Ένα από τα καλά της κρίσης είναι ότι, βγάζοντας την Οικονομία από τα παρασκήνια στη σέντρα −προκειμένου να αναλάβει με τη «λογική των αριθμών» τον προσεταιρισμό των μαζών, που στη συντριπτική πλειοψηφία τους έχουν πάψει να εμπιστεύονται τις κλασικές ιδεολογίες-, αποκάλυψε σε αναρίθμητες ευκαιρίες το γεγονός ότι η περίφημη αυτή «επιστήμη» δεν είναι στην πραγματικότητα παρά μια αυτοεκπληρούμενη ταχυδακτυλουργία. Τούτο είναι πλέον εντελώς προφανές λ.χ. από τη αυξανόμενη συχνότητα με την οποία τα οικονομικά ιερατεία και τα φερέφωνά τους χρησιμοποιούν τη λέξη «στρεβλώσεις» για να πείσουν πως, όχι, δεν αρμενίζουνε στραβά, παρά είναι στραβός ο γυαλός: Ο ανταγωνισμός δεν ρίχνει τις τιμές; Φταίνε στρεβλώσεις της αγοράς. Η αγορά δεν οδηγεί σε βέλτιστη κατανομή του πλούτου; Φταίνε στρεβλώσεις στην ολοκλήρωση του μοντέλου της ελεύθερης οικονομίας, … και πάει λέγοντας.

Η αλήθεια είναι, ότι στρεβλώσεις υπάρχουν∙ μόνο που πρόκειται για τις στρεβλώσεις των ίδιων των εννοιών πάνω στις οποίες η Οικονομία θεμελίωσε το λόγο της, προκειμένου να παρουσιαστεί ηγεμονικά σαν «επιστήμη» και μάλιστα σαν η κατεξοχήν «επιστήμη της υλικής βάσης των ανθρώπινων κοινωνιών». Αρκεί να συμβουλευτεί κανείς τους κλασικούς «πατέρες» της για να το αντιληφθεί. Για παράδειγμα, τον Λεόν Βαλράς (1834-1910): 

«Ονομάζω κοινωνικό πλούτο το σύνολο των υλικών ή άϋλων πραγμάτων (δεν έχει εν προκειμένω καμιά σημασία αν κάτι είναι υλικό ή άϋλο), τα οποία είναι σε σπάνη, δηλαδή των πραγμάτων που από τη μια μεριά μάς είναι χρήσιμα και από την άλλη υπάρχουν σε περιορισμένη ποσότητα.

Αυτός ο ορισμός είναι πολύ σημαντικός. Ας εξηγήσω εδώ τους όρους του. 

Ορίζω ως χρήσιμο ένα πράγμα από τη στιγμή που μπορεί να χρησιμεύσει με οποιονδήποτε τρόπο, δηλαδή από τη στιγμή που ανταποκρίνεται σε κάποια ανάγκη, όποια κι αν είναι αυτή, και την ικανοποιεί. Επομένως, δεν μας ενδιαφέρουν καθόλου οι διάφορες αποχρώσεις του όρου χρησιμότητα, τις οποίες συναντάμε στην καθημερινή γλώσσα και βάσει των οποίων ως χρήσιμο ορίζεται συνήθως κάτι το ευχάριστο ανάμεσα στο αναγκαίο και το περιττό. Αναγκαίο, χρήσιμο, ευχάριστο και περιττό, όλα αυτά για εμάς [τους οικονομολόγους] παραπέμπουν απλώς στο περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμο και τίποτε παραπάνω. 

Επίσης, [εμείς οι οικονομολόγοι] δεν έχουμε κανένα λόγο να παίρνουμε υπόψη μας το κατά πόσον είναι ηθική ή ανήθικη η ανάγκη στην οποία ανταποκρίνεται και την οποία ικανοποιεί το χρήσιμο πράγμα. Το ότι μια ουσία την αναζητάει ένα γιατρός για να θεραπεύσει τον ασθενή του, ή ένας δολοφόνος για να δηλητηριάσει την οικογένειά του, αυτό μπορεί να είναι σημαντικό από διάφορες άλλες απόψεις, αλλά για εμάς είναι εντελώς αδιάφορο. Για εμάς, αυτή η ουσία είναι χρήσιμη και στις δυο περιπτώσεις, ίσως μάλιστα περισσότερο στη δεύτερη παρά στην πρώτη.»

 Λεόν Βαλράς, Στοιχεία Καθαρής Οικονομίας (1874)
κεφ. 5, «Περί του κοινωνικού πλούτου»

Είναι πραγματικά καταπληκτικό το γεγονός ότι, προκειμένου να μιλήσει για τον κοινωνικό πλούτο, όπως ισχυρίζεται, καταφεύγει ευθύς αμέσως σε μια καθαρώς ιδιωτική αντίληψη της έννοιας της χρησιμότητας: χρήσιμο και αναγκαίο είναι ό,τι επιθυμεί ο καθένας, όπως κι αν το επιθυμεί και για όποιο σκοπό κι αν το επιθυμεί. Αυτό το γλίστρημα γίνεται εντελώς ξεκάθαρο με το γεγονός ότι, στο αμέσως επόμενο βήμα του συλλογισμού του, ο Βαλράς σπεύδει να απογυμνώσει την έννοια του χρήσιμου και του αναγκαίου από κάθε ηθική διάσταση. Βέβαια, το γεγονός ότι πρόκειται για ταχυδακτυλουργία (πολύ δε περισσότερο ο σκοπός της) είναι πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτό από το σύγχρονο αναγνώστη, που έχει πλέον εθιστεί στην ιδέα ότι η ηθική διάσταση αφορά αποκλειστικά στην ιδιωτική σφαίρα και δεν αφορά, ίσως, παρά κάποιους παρωχημένους φανατικούς. Οπότε, ας το ξεκαθαρίσουμε μια και καλή.

Η απογύμνωση των εννοιών της χρησιμότητας και του αναγκαίου από την ηθική διάσταση είναι στην πραγματικότητα απογύμνωσή τους από την κοινωνική διάσταση και μάλιστα απογύμνωσή τους από την πεμπτουσία του κοινωνικού, δηλαδή τη σφαίρα της απόφασης σχετικά με το δίκαιο ή το άδικο, το ανθρώπινο ή το απάνθρωπο, γύρω από την οποία υφαίνεται η συλλογική θέσμιση ως θέσμιση πολιτική.  Γιατί το νόημα της έννοιας «ηθική», σε τούτην τη σφαίρα αναφέρεται κι από αυτήν οριοθετείται.     

Με αυτό δεδομένο, μπορούμε τώρα να αντιληφθούμε την ταχυδακτυλουργία πάνω στην οποία στήριξε τον περί «κοινωνικού πλούτου» λόγο του ο Βαλράς, μια ταχυδακτυλουργία που −ας το υπενθυμίσουμε− υπέστη, προς δόξαν της οικονομικής «επιστήμης», και η έννοια της αξίας. Πίσω από τη νοηματική απογύμνωση που περιγράψαμε, κρύβεται το πραγματικό αντικείμενο της μέριμνας της «επιστήμης» του, το οποίο δεν είναι ο κοινωνικός αλλά ο ιδιωτικός πλούτος −για την ακρίβεια, η υπαγωγή του κοινωνικού στο χρήμα.  

Υ.Γ. Με την ευκαιρία, για να προλάβω την ένσταση εκ μέρους των οπαδών του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού, ότι το δικό τους δόγμα ιδρύθηκε σε κριτική απόσταση από τον νεοκλασικισμό του Βαλράς, αρκεί να επισημάνω ότι η απόσταση αυτή προσδιορίζει το πολύ-πολύ μια τεχνική απόκλιση, αλλά πάνω στη βάση μιας πλήρους συμφωνίας με τις νοηματικές του ταχυδακτυλουργίες: σαν να λέμε, άλλαξε ο Μανωλιός κι έβαλε τα ρούχα του αλλιώς.