Προς ναυαγούς

Απομεινάρια του Grafton το 1888

«Ο γιατρός Αλαίν Μπωμπάρ, γνωστός για το αξιοθαύμαστο θαλάσσιο εγχείρημά του (το 1952 διέσχισε με μια μικρή φουσκωτή σχεδία τον Ατλαντικό από τα Κανάρια έως τις Αντίλλες μέσα σε 65 μέρες τρεφόμενος αποκλειστικά από ό,τι είχε να του δώσει η ίδια η θάλασσα), έχει συνοψίσει πολύ εύστοχα το βασικό πρόβλημα του ναυαγού: χωρίς φαγητό μπορούμε να επιβιώσουμε 30 μέρες∙ χωρίς νερό μπορούμε να ζήσουμε 10 μέρες∙ αλλά η απελπισία μπορεί να μας σκοτώσει μέσα σε λίγες ώρες. […]

[1864. Νότια της Νέας Ζηλανδίας.] Ακινητοποιημένο από έναν ξαφνικό και βίαιο ανεμοστρόβιλο στο μυχό ενός φιόρδ, το Grafton ναυαγεί. Σ’ αυτό το άγριο νησί με το απάνθρωπο κλίμα, το πρώτο πρόβλημα των ναυαγών είναι το εντελώς στοιχειώδες:πώς θα καταφέρουν να επιβιώσουν; Με το πέρασμα των εβδομάδων και των μηνών, ένα δεύτερο πρόβλημα έρχεται στην επιφάνεια: πώς θα καταφέρουν ν’ αποδράσουν από αυτή την φρικτή φυσική φυλακή; […]

Σ’ αυτή την κατάσταση ακραίας ένδειας (αφού δεν είχαν κατορθώσει να περισώσουν και πολλά πράγματα από το ναυάγιο), έχουν πρώτα πρώτα ν’αντιμετωπίσουν υλικά προβλήματα που τους φαίνονται τεράστια. Όμως πολύ γρήγορα το καταπληκτικό απόθεμα εμπειρικών γνώσεων, που είχε αποκομίσει κατά την περιπετειώδη ζωή του ο Ρεϊνάλ, κάνει πραγματικά θαύματα. Καθοδηγεί τη μικρή κοινότητα στο πρώτο μεγάλο έργο της, που είναι η κατασκευή μιας μεγάλης ξύλινης καλύβας γερά στερεωμένης στο έδαφος για να τους προστατεύει από τους τυφώνες που έρχονταν από την Ανταρκτική. Χάρη στις γνώσεις εφαρμοσμένης χημείας που είχε, καταφέρνει να φτιάξει τσιμένο για να συγκολλήσει τις πέτρες της καμινάδας, και δεψικό οξύ για να συντηρεί σε άριστη κατάσταση τα δέρματα φώκιας που σύντομα αντικατέστησαν τα κουρελιασμένα ρούχα τους και από τα οποία έφτιαξαν καινούργιες μπότες. Εφηύρε μάλιστα και μια μέθοδο για να φτιάχνει εξαιρετικής ποιότητας σαπούνι! […]

Ωστόσο, καμιά από αυτές τις προσπάθειες επιβίωσης δεν θα μπορούσε να ευοδωθεί αν η μικρή κοινότητα δεν είχε συνοχή. Και σε αυτό το πολιτικό, ψυχολογικό και ηθικό πεδίο, ο Ρεϊνάλ αποδείχτηκε ιδιοφυής. Όσο το πλοίο ταξιδεύει κανονικά, οι πάντες αναγνωρίζουν ως υπέρτατη αρχή τον καπετάνιο. Όμως όταν το πλοίο ναυαγήσει, η αρχή αυτή διαλύεται: ο καπετάνιος είναι κι αυτός ένας ναυαγός όπως όλοι και η αρχηγία του δεν στηρίζεται πουθενά.Από τις πρώτες κιόλας εβδομάδες μετά το ναυάγιο, ο κάπταιν Μάσγκρεϊβ σημειώνει με ανησυχία στο Ημερολόγιό του την αλλαγή στάσης που παρατηρεί, αν και όχι τόσο ξεκάθαρα, στους τρεις ναύτες του.Δεν ξέρει όμως με ποιο τρόπο να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα. […]

Ο Ρεϊνάλ ωστόσο το αντιλήφθηκε πάρα πολύ γρήγορα. Μόλις ολοκληρώθηκε η κατασκευή της καλύβας, αναλύει με μεγάλη διαύγεια την κατάσταση:

“Όμως δεν έφτανε να φροντίσουμε μόνο την υλική όψη της ζωής. Η ηθική πλευρά απαιτούσε εξίσου την προσοχή μας. Βέβαια, από τη στιγμή που ναυαγήσαμε και μετά, ζούσαμε ενωμένοι και με ομόνοια∙ θα έλεγα ακόμη και με γνήσια αδερφοσύνη μεταξύ μας. Παρολαυτά, σιγά σιγά αρχίσαμε, πότε ο ένας και πότε ο άλλος, να παρασυρόμαστε από τις διαθέσεις της στιγμής, να μας ξεφεύγουν προσβλητικά λόγια που φυσικά προκαλούσαν εξίσου έντονη αντίδραση από τον άλλον, ή πάλι να γινόμαστε στριφνοί και πικρόχολοι αναμεταξύ μας, δηλαδή να πέφτουμε σε συμπεριφορές που θα είχαν ολέθριες επιπτώσεις. Είχαμε τόση ανάγκη ο ένας τον άλλον! (…) Ήταν ολοφάνερο, ότι η μόνη μας δύναμη ήταν η ενότητά μας και πως η διχόνοια και η διαίρεση θα μας οδηγούσαν στο χαμό. Μα ο άνθρωπος είναι τόσο αδύναμος, που ούτε η λογική, ούτε η αγωνία να μη χάσει τον αυτοσεβασμό του, ούτε ακόμα και η ψυχρή αποτίμηση του συμφέροντός του δεν είναι πάντοτε ικανά να τον βαστήξουν σταθερό σε αυτό που πρέπει να κάνει”.

Και συμπεραίνει από όλα αυτά: “Ο άνθρωπος χρειάζεται έναν εξωτερικό κανόνα, μια πειθαρχία, να τον προστατεύει από την αποθάρρυνση της θέλησής του”. […]

Έτσι, ο Ρεϊνάλ προτείνει στους συντρόφους του να εκλέξουν ανάμεσά τους,“όχι έναν αφέντη, ούτε κάποιον ανώτερό τους, μα έναν αρχηγό οικογένειας” − ή,καλύτερα ακόμη, “ένα πρωτότοκο αδελφό”. Καθήκον του θα είναι να βαστάει την πειθαρχία και την ομόνοια στην κοινότητα, να λύνει τις ενδεχόμενες συγκρούσεις,και να διευθύνει και να καταμερίζει τις καθημερινές δουλειές. Όμως στα σοβαρά ζητήματα, δεν θα μπορεί να αποφασίζει χωρίς τη συγκατάθεση της πλειοψηφίας. Κι αν έκανε κατάχρηση της εξουσίας του, τότε η κοινότητα είχε το δικαίωμα να τον παύσει και να βάλει άλλον στη θέση του. Αυτό το Σύνταγμα έγινε ομόφωνα δεκτό,το ανέγραψαν στο εσώφυλλο μιας Βίβλου, που είχαν σώσει απ’ το ναυάγιο, και“κάθε Κυριακή, πριν από την προσευχή, έπρεπε να το διαβάζουμε και να ορκιζόμαστε, ακουμπώντας τα χέρια μας στο ιερό βιβλίο, πίστη και σεβασμό στο Σύνταγμά μας”. […]

Η ελπίδα που επέτρεψε στους ναυαγούς των νήσων Ώκλαντ να επιβιώσουν,και στη συνέχεια να θριαμβεύσουν, ήταν καμωμένη από ιδιοφυΐα, θάρρος και θέληση. […]

Στο βιβλίο που έγραψε αργότερα ο Ρεϊνάλ, αναφέρεται σε πολλά σημεία στη θεία Πρόνοια και στον Παντοδύναμο. Αυτά τα κομμάτια είναι γραμμένα σ’ ένα ύφος μάλλον θρήσκο, διδακτικό και συμβατικό, κάτι που μ’ έκανε να θεωρήσω αρχικά ότι απλώς αναμασούσε τα κλισέ της εποχής του. Νομίζω όμως, τώρα πια, πως έκανα λάθος. Χρησιμοποιούσε τα κλισέ γιατί δεν είχε άλλες λέξεις για να εκφράσει μια γνήσια αλήθεια της εμπειρίας του. Αν κατάφερε να επιβιώσει, το κατόρθωσε και χάρη στην πίστη του.»

Simon Leys, Les naufragés des Auckland

από το βιβλίο του Le Studio de l’ inutilité (Απρίλιος 2012, εκδ. Flammarion)

Σημ. του H.S. Το κείμενο αναφέρεται στο ναυάγιο της σκούνας Grafton το Γενάρη του 1864 στη νήσο Ώκλαντ, το μεγαλύτερο νησί (40 χλμ μήκος)του ομώνυμου αρχιπελάγους νότια της Νέας Ζηλανδίας − μια ιστορία, από την οποία φαίνεται να εμπνεύστηκε ο Ιούλιος Βέρν το μυθιστόρημά του Η μυστηριώδης νήσος. Η περιπέτεια ξεκίνησε όταν ο μόλις 30 ετών πολύπλαγκτος και πολύτροπος François Edouard Reynal ναύλωσε τη σκούνα και προσέλαβε τον σχεδόν συνομήλικό του Αμερικανό καπετάνιο Thomas Musgrave, τον 20χρονο Άγγλο George Harris και τον 28χρονο Νορβηγό Alexander McLaren για ναύτες, και τον 23χρονο Πορτογάλο μάγειρα Henry Forgès,πιστεύοντας ότι θα πετύχαινε κυνηγώντας φώκιες στο ακατοίκητο νησί Κάμπελ,κοντά στην Ανταρκτική. Το ταξίδι τους αποδείχτηκε άκαρπο και στην επιστροφή ναυάγησαν στη νήσο Ώκλαντ, όπου έμειναν για 18 μήνες με την ελπίδα, αρχικά, ότι κάποιο πλοίο θα περνούσε και θα τους έσωζε. Μα οι ελπίδες τους αυτές αποδείχτηκαν φρούδες∙ κι έτσι, έπειτα από πολλούς αγώνες, σκάρωσαν σιγά-σιγά μια μικρή βάρκα με πανιά, στην οποία επιβιβάστηκαν 3 από τους 5 (δεν τους χωρούσε όλους),έφτασαν στην ασφαλή νήσο Στιούαρτ από όπου έστειλαν ένα πλοίο για να σώσει και τους δυο εναπομείναντες στην Ώκλαντ. Τόσο ο Ρεϊνάλ όσο και ο Μάσγκρεϊβ έγραψαν σε βιβλίο την περιπέτειά τους. Το βιβλίο του πρώτου, με τίτλο Les naufragés des Auckland, κυκλοφόρησε το 1870 κι είχε τεράστια επιτυχία. Οι τρεις τόμεις της Μυστηριώδους Νήσου κυκλοφόρησαν μεταξύ 1874-1875.

Αξίζει να σας μεταφέρω και μια παράλληλη, αλλά τραγική ιστορία, που εκτυλίχθηκε την ίδια εποχή στο ίδιο νησί και αναφέρει ο Leys. Μόλις δυο μήνες μετά το ναυάγιο του Grafton, στην άλλη άκρη του νησιού ναυαγεί το σκωτσέζικο τρικάταρτο Invercauld με 25 επιβαίνοντες. Από αυτούς, οι 6 πνίγηκαν επιτόπου και οι υπόλοιποι 19 κατάφεραν να βγουν στο νησί. Εννοείται ότι οι ναυαγοί των δυο πλοίων δεν συναντήθηκαν ποτέ, αφού τους χώριζαν 40 χλμ γκρεμών και κακοτράχαλων βράχων. Δυστυχώς,σύντομα ξέσπασαν έριδες ανάμεσα στους ναυαγούς του Invercauld και η ομάδα σκόρπισε. Όταν έπειτα από ένα χρόνο έφτασε εκεί ένα πορτογαλέζικο μπρίκι,που είδε καπνό να υψώνεται απ’ το βορειοδυτικό άκρο του νησιού, δεν είχαν απομείνει ζωντανοί παρά μονάχα τρεις άντρες από τους δεκαεννιά!

Simon Leys είναι το ψευδώνυμο που υιοθέτησε ο Βέλγος συγγραφέας, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και σινολόγος Pierre Ryckmans (1935- ) όταν το1971 δημοσίευσε από τις τότε περίφημες φιλοκαταστασιακές εκδόσεις Champ Libre το βιβλίο, Les habits neufs du président Mάο (Τα καινούργια ρούχα του προέδρου Μάο, κατά το γνωστό παραμύθι «Τα κανούργια ρούχα του βασιλιά»), με θέμα την κινέζικη «πολιτιστική επανάσταση». Ο λόγος για το ψευδώνυμο; Έτσι που τα έψελνε στο μεγάλο τιμονιέρη, δεν θα ξανάβλεπε την αγαπημένη του Κίνα αν υπέγραφε με το πραγματικό του όνομα. Από τότε έχει συγγράψει κάμποσα, αξιόλογα όπως φαίνεται,βιβλία με τελευταίο αυτό από όπου και το απόσπασμά μας.

Υ.Γ. Λάκη σ’ ευχαριστώ θερμά!