Τα "ελγίνεια μάρμαρα"

Η προσωπική αίθουσα Έλγιν, στο Παρκ Λέιν του Λονδίνου, όπου ήταν εκτεθειμένα τα «ελγίνεια μάρμαρα» του Παρθενώνα, πριν μεταφερθούν στο Βρετανικό Μουσείο (ελαιογραφία του 1819).

           Με τον όρο «ελγίνεια μάρμαρα» εννοούμε τα γλυπτά από την Ελλάδα -ιδιαίτερα από την Ακρόπολη– που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Το όνομά τους προέρχεται από τον Βρετανό λόρδο Έλγιν (ή ακριβέστερα τον Τόμας Μπρους, έβδομο κόμη του Έλγκιν), ο οποίος τα αφαίρεσε από τον Παρθενώνα και άλλα οικοδομήματα, καταστρέφοντας αρκετά μνημεία, και τα μετέφερε στην πατρίδα του.

           Ο λόρδος ήταν από το 1799 πρεσβευτής της Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη. Συντονισμένος με το πνεύμα της εποχής του, που  επέβαλλε το θαυμασμό των ελληνικών αρχαιοτήτων, ο Έλγιν ζήτησε από τις τουρκικές αρχές την άδεια να αποτυπώσει σχεδιαστικά τα γλυπτά, να συντάξει τοπογραφικά σχέδια και να λάβει εκμαγεία, με τη βοήθεια μιας ομάδας από ζωγράφους, αρχιτέκτονες και γλύπτες –κάτι που έγινε, στους πρώτους μήνες του 1800.

           Μετά την αγγλική νίκη στο Αμπουκίρ (1801), ο Έλγιν κατόρθωσε να αποσπάσει φιρμάνι του καϊκακάμη Σεγούτ Αβδουλάχ που του επέτρεπε να αφαιρέσει αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά από την Ακρόπολη. Η διαρπαγή των αρχαιοτήτων του Ιερού Βράχου διήρκεσε έως και το 1817 (κυρίως όμως, έως το 1810), έως το θάνατο, δηλαδή, του Ιταλού ζωγράφου Τζ. Μπ. Λουζιέρι, ο οποίος επόπτευε για λογαριασμό του Έλγιν τη λεηλασία. Το 1816 τα μάρμαρα αγοράστηκαν έναντι 35.000 στερλινών από το Βρετανικό Μουσείο, στο οποίο δημιουργήθηκε ειδική αίθουσα για να εκτεθούν.

           Ο Έλγιν περιεβλήθη με το ένδυμα του ανιδιοτελούς συλλέκτη και του σωτήρα των θησαυρών της αρχαιοελληνικής τέχνης, ωστόσο η πραγματική του πρόθεση ήταν να διακοσμήσει με αυτούς το νεοανεγειρόμενο εξοχικό του στη Σκωτία. Η οικονομική καταστροφή του, όμως, τον ανάγκασε να τους πουλήσει στο βρετανικό δημόσιο, προς το οποίο είχε σημαντικές οφειλές.

Τα μάρμαρα μεταφέρθηκαν στη Βρετανία σε διαδοχικές φάσεις με εμπορικά και πολεμικά πλοία. Μάλιστα, το πλοίο που μετέφερε το πρώτο φορτίο ναυάγησε κοντά στα Κύθηρα και τα 12 κιβώτια που βρίσκονταν σε αυτό έμειναν στη θάλασσα για δύο χρόνια. Συνολικά, ο Έλγιν απέσπασε 253 γλυπτά έργα και αρχιτεκτονικά μέλη, πολλά αγγεία, ηλιακά ρολόγια, κτερίσματα τάφων και μικροτεχνήματα. 96 ακρωτηριασμένα ή ακέραια γλυπτά αφαιρέθηκαν από τον Παρθενώνα, 4 από ναό της Απτέρου Νίκης, 18 από το Ερεχθείο και 4 από το θέατρο του Διονύσου. Η απόσπαση των γλυπτών έγινε με βίαιο τρόπο, με συνέπεια την καταστροφή πολλών από αυτά. Φθορές υπέστησαν και κατά την περίοδο που παρέμειναν αποθηκευμένα στο υπόστεγο της κατοικίας του Έλγιν και στην καρβουναποθήκη του μεγάρου του δούκα του Ντέβονσερ.

           Η διαρπαγή των ελληνικών αρχαιοτήτων από τον Έλγιν επικρίθηκε από σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Σατωβριάνδος, ο Μπάιρον, ο ποιητής Οράτιος Σμιθ, οι περιηγητές  Κλαρκ, Ντόντγουελ και Ντάγκλας, κ.ά. Μάλιστα, ήδη από το 1890 υπήρχαν δημοσιεύματα που έθεταν το ζήτημα της επιστροφής των «ελγίνειων μαρμάρων» στην Ελλάδα, ενώ το 1928, ο Βρετανός βουλευτής Φίλιπ Σασούν έγραφε ότι «τα έξοχα ερείπια του Παρθενώνα και η φωτεινή ατμόσφαιρα της Αθήνας αποτελούν την καταλληλότερη θέση για τα πιο αρμονικά γλυπτά του κόσμου».

«Μερικοί εργάτες που δούλευαν υπό τη διεύθυνση του Λουζιέρι για λογαριασμό του Άγγλου πρεσβευτή, κατέβαζαν από τον Παρθενώνα τις μετόπες με τα εντελώς άθικτα γλυπτά, χρησιμοποιώντας σχοινιά και μακαράδες. Ο Λουζιέρι μας είπε πως αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες σε αυτή την προσπάθεια εξ αιτίας των αντιδράσεων των Τούρκων που διατηρούσαν δεσμούς θρησκευτικής λατρείας με το μεταμορφωμένο σε οθωμανικό τέμενος ναό της Αθηνάς. Του εξομολογηθήκαμε ότι σε αυτή την περίπτωση τρέφαμε τα ίδια αισθήματα με τους Μουσουλμάνους και ότι θα νοιώθαμε μεγάλη χαρά αν ερχόταν μια διαταγή που θα επέβαλλε την προστασία και όχι την καταστροφή του ένδοξου αυτού αρχιτεκτονήματος. Κι ενώ παρατηρούσαμε τα διάφορα μέρη του ναού, έρχεται ένας εργάτης και λέει στον Ντον Μπατίστα Λουζιέρι ότι θα κατέβαζαν μια από τις μετόπες. Είδαμε αυτό το εξαίσιο γλυπτό να ανασηκώνεται από τη θέση του ανάμεσα στα τρίγλυφα. Αλλά, ενώ προσπαθούσαν οι εργάτες να του δώσουν την κατάλληλη προεξέχουσα θέση για να αρχίσει η κάθοδος, ένα κομμάτι από την παρακείμενη τοιχοδομή χαλάρωσε εξ αιτίας των μηχανημάτων. Και τότε γκρεμίστηκαν τα ογκώδη πεντελήσια μάρμαρα με φοβερό βρόντο και τα θρυμματισμένα κομμάτια τους διασκορπίστηκαν ανάμεσα στα ερείπια. Ο δισδάρης, βλέποντας την καταστροφή, δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τη συγκίνησή του. Παραμέρισε το τσιμπούκι του και δακρύζοντας φώναξε: – Τέλος ! Και δήλωσε με αποφασιστικότητα πως δεν θα επέτρεπε με κανέναν τρόπο να συνεχιστεί η κατεδάφιση του ναού». Έντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ, 1801

   Για την επιλογή     Β.Η.