Προϋποθέσεις διεξόδου

Η κεντρική ιδέα που μας στοιχειώνει, είναι ότι δεν μπορεί να υπάρξει ριζική κοινωνική αλλαγή αν δεν υπάρξει ριζική αναδιατύπωση της ιδέας μας για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Γι’ αυτό, άλλωστε, θεωρούμε πως το πιο καθοριστικό στοιχείο της αποτυχίας των μέχρι σήμερα κινημάτων που οραματίστηκαν μια ριζικά καλύτερη κοινωνία από αυτήν που εγκαινίασαν οι αστικές επαναστάσεις, πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι στηρίχτηκαν στις ίδιες κεντρικές ιδέες και αξίες της κατεστημένης κοινωνίας: π.χ. την ωφελιμιστική αντίληψη και την τεχνικιστική ιδέα ότι η ποιότητα του κοινωνικού δεσμού εξαρτάται ευθέως ανάλογα από την ποσότητα των παραγόμενων και κυκλοφορούντων προϊόντων. Διότι ο κόσμος που συγκροτήθηκε πάνω σε τούτες τις ιδέες, δεν είναι άλλος από τον κόσμο που σήμερα μας πνίγει και κανένας άλλος, έστω δικαιότερος σε επίπεδο διανομής των προϊόντων ας πούμε, δεν μπορεί να προκύψει μέσα από αυτές!

Τα σημερινά αδιέξοδα ελπίζουμε ότι έχουν σε σημαντικό βαθμό κλονίσει αυτές τις αντιλήψεις. Ωστόσο, αυτά καθεαυτά δεν υποδεικνύουν προς τα πού μπορεί να υπάρξει διέξοδος. Έτσι, ο αστικός πολιτισμός εξακολουθεί να κυριαρχεί από κεκτημένη ταχύτητα και, γι’ αυτό ακριβώς, ολοένα και πιο ανεξέλεγκτα, ανισόρροπα, παραισθητικά, νομίζοντας για θρίαμβο του ανθρώπου τον επερχόμενο εφιάλτη του νεκροζώντανου βιορομπότ μέσα στην ψυχρή νύχτα που ενορχηστρώνει ο κυνισμός της σύγχρονης τεχνοκρατικής ελίτ.

Ντόναλντ Γουίνικοτ
(1896-1971)

Γι’ αυτό το λόγο θεωρούμε επιτακτική την ανάσυρση, τον αναστοχασμό, την αναδιατύπωση και την αξιοποίηση εκείνων των ιδεών που βλέπουμε ότι μπορούν να συνδράμουν στην έξοδο από τη μαγεία του κυρίαρχου τεχνολογικού μεσσιανισμού, θεμελιώνοντας σε άλλες βάσεις την ποιότητα του κοινωνικού δεσμού. Εννοείται, ασφαλώς, ότι αυτό δεν αρκεί για να υπάρξει πράγματι διέξοδος! Όπως επίσης, πρέπει να εννοείται ότι διέξοδος δεν μπορεί να υπάρξει με την επιστράτευση πυροτεχνημάτων και με τις ευκολίες στις οποίες έχει εθιστεί ο σύγχρονος λάτρης των αυτοματισμών και των ταχύρρυθμων ικανοποιήσεων. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η ανάσυρση, ο αναστοχασμός, η αναδιατύπωση και η αξιοποίηση για την οποία μιλούμε, και την οποία προσπαθούμε μέσα από αυτό το ιστολόγιο, μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στη στερέωση των αντιρρήσεων και της δυσφορίας μας έναντι του κυρίαρχου πολιτισμού, και συνάμα στην πύκνωση του αμυδρού φωτός που βλέπουμε να αχνοφέγγει μες από τις ρωγμές του. Κι αυτό, ίσως δεν είναι τόσο λίγο όσο φαίνεται με μια πρόχειρη ματιά.

Μια από τις ιδέες στις οποίες ελπίζουμε λοιπόν, παραμένει για εμάς η ιδέα του παιχνιδιού: όχι σαν μέσου εκτόνωσης των πιέσεων κατά το λεγόμενο «ελεύθερο χρόνο», αλλά ως της δραστηριότητας εκείνης που θεμελιώνει τον πολιτισμό. Γύρω από αυτήν, επομένως, το σημερινό εδάφιο:

«Η σημασία του παιχνιδιού πήρε καινούργια χροιά από τότε που άρχισα να εξετάζω το θέμα των μεταβατικών φαινομένων, ανιχνεύοντάς τα σε όλες τις λεπτές εξελίξεις τους, από την πρώιμη χρήση ενός μεταβατικού αντικειμένου ή τεχνικής έως τα έσχατα στάδια της ικανότητας του ανθρώπινου πλάσματος για πολιτισμική εμπειρία. […]

Το παιχνίδι είναι εκείνο που είναι καθολικό και που ανήκει στην υγεία. […] Είναι φοβερά συναρπαστικό και διεγερτικό, όχι (ας το κατανοήσουμε!) κυρίως επειδή συμμετέχουν σε αυτό τα ένστικτα. Το ιδιαίτερο στοιχείο του παιχνιδιού είναι πάντοτε η αβεβαιότητα που έχει να κάνει με την αλληλενέργειας της ατομικής-υποκειμενικής ψυχικής πραγματικότητας και της εμπειρίας της αντίληψης και του ελέγχου πραγματικών αντικειμένων (της υπάρχουσας ή κοινής πραγματικότητας). Αυτή είναι η αβεβαιότητα της ίδιας της μαγείας, της μαγείας που εμφανίζεται στην οικειότητα μιας σχέσης η οποία διαπιστώνεται πως είναι αξιόπιστη. […] 

Για να συλλάβουμε την ιδέα του παίζειν, είναι χρήσιμο να σκεφτούμε την απασχόληση που χαρακτηρίζει το παίξιμο ενός μικρού παιδιού. Το περιεχόμενο δεν ενδιαφέρει. Αυτό που ενδιαφέρει, είναι η κατάσταση της σχεδόν απόσυρσης, που συγγενεύει με τη συγκέντρωση των μεγαλύτερων παιδιών και των ενηλίκων. Το παιδί που παίζει κατέχει ένα χώρο, τον οποίο δεν μπορεί εύκολα να εγκαταλείψει, ούτε και μπορεί εύκολα να δεχτεί εισβολές σε αυτόν. Αυτή η περιοχή του παιχνιδιού δεν είναι εσωτερική ψυχική πραγματικότητα αλλά ούτε και εξωτερικός κόσμος. […] 

Εδώ είναι χτισμένο το σύνολο της βιωματικής ύπαρξης του ανθρώπου: Δεν είμαστε πλέον ούτε εσωστρεφείς, ούτε εξωστρεφείς. Βιώνουμε τη ζωή στην περιοχή των μεταβατικών φαινομένων, στη συναρπαστική πρόσμιξη υποκειμενικότητας και αντικειμενικής παρατήρησης, και στην ενδιάμεση περιοχή ανάμεσα στην εσωτερική πραγματικότητα του ατόμου και την κοινή πραγματικότητα του κόσμου, που για το άτομο είναι εξωτερική. […] 

Το σπουδαίο στοιχείο του παιχνιδιού είναι ότι στο παίξιμο, και ίσως μόνο σε αυτό, το παιδί ή ο ενήλικος είναι ελεύθερος να είναι δημιουργικός και να χρησιμοποιεί όλη του την προσωπικότητα∙ και το άτομο ανακαλύπτει τον εαυτό του, μόνον όταν είναι δημιουργικό. Άμεσα συνδεδεμένο με αυτό, είναι και το γεγονός ότι μόνο στο παίξιμο είναι δυνατή η επικοινωνία. […] 

Αυτό σημαίνει ότι έχουμε ακόμα να εξετάσουμε το ερώτημα, τι είναι η ζωή. Οι ψυχωτικοί ασθενείς μας μάς πιέζουν να προσέξουμε αυτό το βασικό πρόβλημα. Βλέπουμε λοιπόν, ότι αυτό που κάνει ένα βρέφος ν’ αρχίζει να είναι, να νιώθει ότι η ζωή είναι πραγματική, να βρίσκει ότι η ζωή είναι άξια να τη ζήσει, δεν είναι η ικανοποίηση των ενστίκτων του. […] Ο εαυτός πρέπει να προηγηθεί της χρήσης του εαυτού από το ένστικτο. Ο καβαλάρης πρέπει να οδηγήσει το άλογο και όχι εκείνο να τον πάει όπου θέλει. Όταν κάποιος μιλάει για έναν άνθρωπο, μιλάει γι’ αυτόν μαζί με το σύνολο των πολιτισμικών εμπειριών του. Το σύνολο σχηματίζει τη μονάδα. […] 

Ο χώρος όπου τοποθετείται η πολιτισμική εμπειρία βρίσκεται στο δυνητικό διάστημα ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον (αρχικά, το αντικείμενο). Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για το παίξιμο. Η πολιτισμική εμπειρία αρχίσει με τη δημιουργική ζωή, η οποία πρωτοεκδηλώνεται στο παιχνίδι.  […] 

Έχουμε χρησιμοποιήσεις τις έννοιες εσωτερικό και εξωτερικό, και χρειαζόμαστε μια τρίτη. Πού είμαστε όταν κάνουμε ό,τι πραγματικά κάνουμε όταν απολαμβάνουμε; Μπορεί να μας βοηθήσει θετικά εδώ η εξέταση της πιθανής ύπαρξης τόπου ζωής, που δεν περιγράφεται ακριβώς ούτε από τον όρο ‘εσωτερικό’, ούτε από τον όρο ‘εξωτερικό’; […] 

Κοιτάζοντας πρώτα την εξωτερική πραγματικότητα και την επαφή του ατόμου με αυτήν από την άποψη της σχέσης του με αντικείμενα και της χρήσης αντικειμένων, βλέπουμε πως η εξωτερική πραγματικότητα είναι καθεαυτή σταθερή. Επιπλέον, ο ενστικτικός εφοδιασμός, που παρέχει το στήριγμα για τη σχέση με αντικείμενα και τη χρήση τους, είναι και αυτός σταθερός για το άτομο, αν και ποικίλλει ανάλογα με τη φάση, την ηλικία και την ελευθερία του να χρησιμοποιεί τις ενστικτικές ορμές. Εδώ είμαστε πολύ λίγο ελεύθεροι. […] 

Αν πάλι κοιτάξουμε την εσωτερική ψυχική πραγματικότητα κάθε ατόμο στο μέτρο που έχει αποκτηθεί ένας βαθμός ωριμότητας, ο οποίος συνεπάγεται την εδραίωση ενός ενιαίου εαυτού, βλέπουμε και πάλι μια σταθερότητα, που ανάγεται στην κληρονομιά, την οργάνωση της προσωπικότητας, τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που έχουν ενδοβληθεί και στους προσωπικούς παράγοντες που έχουν προβληθεί. 

Σε αντίθεση με αυτές, θεωρώ ότι η περιοχή που είναι διαθέσιμη για χειρισμό από την άποψη ενός τρίτου τόπου/τρόπου ζωής −όπου υπάρχει πολιτισμική εμπειρία ή δημιουργικό παίξιμο−, είναι η εξαιρετικά μεταβλητή περιοχή μεταξύ των ατόμων∙ κι αυτό επειδή αυτή η Τρίτη περιοχή είναι προϊόν της εμπειρίας του ατόμου στο περιβάλλον που του έχει παρασχεθεί. Εδώ, υπάρχει ένα είδος μεταβλητότητας, η οποία είναι ποιοτικά διαφορετική από τις μεταβλητότητες που ανάγονται στο φαινόμενο της εσωτερικής ψυχικής πραγματικότητας και της εξωτερικής ή κοινής πραγματικότητας. Η έκταση αυτής της τρίτης περιοχής μπορεί να είναι ελάχιστη ή μέγιστη, ανάλογα με το άθροισμα των πραγματικών εμπειριών, καθώς το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του τόπου, στον οποίον έχουν θέση το παιχνίδι και η πολιτισμική εμπειρία, είναι το ότι στηρίζει την ύπαρξή του σε εμπειρίες ζωής και όχι σε κληρονομημένες τάσεις.»

Donald Winnicott, Playing and Reality (1971)

στα ελληνικά, Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα

(εκδ. Καστανιώτης, 1979)